İlkel Komünal Bir Hareket: Mazdek İsyanı

Teolojik temelini Maniheizm'in kurucusu Mani'den alan, ancak Mani'nin dualist teolojik öğretisini farklı bir içeriğe büründürerek Sasaniler döneminde ortaya çıkan, tarihte ilk denilebilecek ilkel komünal nitelikli isyan mazdek isyanıdır.
Zerdüşt bir rahip olan Mazdek ya da kaynaklarda çeşitli şekillerde görüldüğü gibi Mazdak; Sasaniler dönemindeki Zerdüşt din adamlarının toplum nazarındaki konumunun ciddi şekilde sorgulanmasını, yönetimin ve kurumsallaşmış Zerdüşt dini algısının toplumu fakirleştirdiği, yozlaştırdığı hatta ve hatta ''din yoluyla'' halkların sömürüldüğü gerekçesi ile -ayrıca doğrudur- toplumsal bir hareket başlatmıştır. Tabi ki bu toplumsal hareketin teolojik bir temeli de vardır, elbetteki Maniheizm yani Manicilik.

Nitekim Manicilikle ciddi benzerlikleri olan bu hareketin Mani'den etkilendiği barizdir. Mesela aynı şekilde ressam Mani'de Pers İmparatorluğu döneminde kurumsallaşan ve bu yolla halkı belli bir amaca kanalize eden din algısı, yani yine Zerdüştilik karşısında toplumsal-dini bir hareket geliştirmiş, Zerdüşt ahkamına dualizmi yani iyinin ve kötünün, karanlığın ve ışığın mücadelesi üzerinden bir kozmoloji tesis ederek adeta pers hegemonyasının karşısına ikinci bir otorite olarak çıkmıştır.

Mazdek isyanının ve Mazdekizmin, Mani'nin hareketinden etkilenmekle birlikte ondan ayrılan yönleri de vardır. Mesela Mani'nin hareketinin komünal olduğunu söylemek doğru değildir, ancak Mazdek'in hareketi tamamı ile komünist bir harekettir, ayrıca manici anlayış zarar vermeme ilkesi üzerine kurulu yani pasifist olmasına karşın, mazdek hareketi fiili olarak da aktif olmuş, soyluların haremleri boşaltılmış, malları talan edilmiş, esir cariyeler özgür kılınmıştır. Mazdekizm biraz daha militarist algıları içinde barındıran bir yapıydı denebilir hatta belli oranda gayrı ahlaki; nitekim bu anlatı doğru ise şayet, komüncü anlayışı benimseyen Şah Kavat, Mazdek'in komüncü mülkiyet fikrine saygı gösterdiğini gösterebilmek adına eşinin Mazdek'le yatmasına izin verdiği de anlatılır. Tabi bu tip anektodların Mazdek hareketinin kanlı bir biçimde bastırılmış olmasından sonra kaynaklara geçmiş olması, mazdeki anlayışı halk nazarında karalamak için ortaya atıldığı fikrini doğrulamaya yeterdir. yalnız arada bir fark var; Mazdek;

''yarenin yanağı dahil her şey ortak'' 

manifestosu ile yola çıkmıştır. aynı zamanda evliliğin dini-kurumsal bir yapı olmaktan çok karşılıklılık esasına binaen ''aşk'' orijinli yani rızaya dayalı bir biçimde toplumsal düzende var olması gerektiğini savunmuştur.
Hatta ünlü İslam tarihçisi Taberi Mazdek için;

''Daha Muhammed Mehdi zamanında o taife zuhur etti ki onlara zenadıka (zındık ) derler. İslam dinini inkar ederler ve ahkam-şeriata itikadları yoktur.Ez cümle bütün milletler içinde bunların mezhebinden daha necis ve murdar mezheb yoktu… Allah Teala Hazretlerini ve Peygamber Aleyhisselamı inkar edip, derler ki bu cihanın evveli yoktur ve sonu da yoktur  ve olacak da değildir. İnsan ve hayvanlar da ot gibi bitip ot gibi yok olurlar. Bunların hallerini kimse bilmez ki nereden gelirler ve nereye giderler. Ölenler tekrar dirilmez ve dünyadan başka yerde bir şey olmaz. Bu dünyada olanı biteni ay ve güneş bitirir ve yine onlar olgunlaştırır.(Ebu Cafer, Tarihi Taberi tercümesi)''

demiştir. Nizamülmülk ise Siyasetnamesi'nde;

''Dünyada ilk olarak bir dini ifsat eden kişi İran'da adil Nuşirevan'ın babası Kubad bin Firuz'un şahlığı devrinde yaşayan mecusiler'in başrahibi olan Mazdek'tir.''

der. Kısaca Mazdek ve hareketi kendi devri dışında İslam sonrasında da yankı uyandırmıştır. Nitekim sonraki süreçteki Ebu Müslim El Horasani ile başlayan ve Babek El Hürremi ile devam eden süreç bunu doğrulamaktadır.

Başta da söylediğimiz gibi manici dualizmi kendine teolojik perspektif edinen Mazdek ve hareketi, insanların saadetini bozan iki unsuru yani servet ve kadını ,herkesin ortak malı olarak kabul edildiği takdirde yeryüzünde kötülüğün kalkıp iyiliğin hakim olacağını savunmuştu. Burada da karşımıza manici kozmolojideki iyi-kötü; ışık-karanlık dualizmi çıkıyor.

Ayrıca Mazdek hareketinin manici bir ideoloji ile yola çıkmakla beraber, seküler bir yapısı olduğunu söylemek de mümkündür, nitekim sosyal adaleti tabana yaymada birincil engel olan kurumsallaşmış zerdüşt ateş tapınaklarının çoğu kapatılmıştır o dönemde.
Dini bir görünümü olan Mazdek hareketi, dini olmaktan çok, bahsettiğimiz gibi siyasal-sosyal bir harekettir esas olarak.

Ciddi taraftar toplayan Mazdek hareketi ve Şah Kavat'ın Mazdek'e inanma gafleti göstermesi sonucu belli oranda yönetimi ele alan mazdekizm en sonunda Şah Kavat'ı da esir etmekten geri durmamıştır. Kaçma imkanını bulan şah Ak-hunlar'ın yardımı ile ciddi şekilde Mazdek ve taraftarlarını bertaraf etmiş olsa da, Mazdek hareketinin etkileri toplumdan silinmemiştir. O kadar ki Şah Kavat'ın oğlu olan ve adaleti ile ün salan Anuşirvan ya da Müslümanların taktığı isimle Nuşirevan'ın Mazdek'in öğretilerinden etkilendiğini söylemek doğru olacaktır.

Tarihin ileri ki dönemlerinde özellikle kadim Sasani topraklarında başlayan İslam'ın fetihleri ve sert şekilde kendini hissettiren arap hegemonyası karşısında yükselen toplumsal hareketler kendine Mazdek'i örnek almışlardır. Mazdek'in Mani'yi, Mani'nin Marcion'u kendine örnek alması, o teşkilatlanmalardan etkilenmesi gibi özellikle Emevilerin yıkılışındaki etkin güç Eba Müslim El Horasani hareketi, ardından Abbasiler dönemindeki Babek El Hürremi/Hürremiler hareketi ve irili ufaklı birden fazla dini-sosyal-komünal hareket feyzini mazdek ve hareketinden almıştır.

İslam tarihi ve İslam'ın arap yarım adasından ayrılıp Bizans gibi Sasaniler gibi köklü imparatorlukların etki alanlarında hakimiyet elde etmesi, bu hakimiyetin özellikle dini-sosyal sonuçları ve islami kimlik ile perdelenmiş, ancak arka planında eski iran mitlerini taşıyan hareketleri, uygulanan teolojileri ve İslam'ın bugününe bile olan yansımalarını anlayabilmemiz açısından Mazdek ve Babek gibi toplumsal başkaldırılar önem arz etmektedir.

Bilindiği gibi din olgusu tarihten bu yana kitleleri belli bir amaç ve fikir etrafında kanalize etmek için kullanılagelmiş en etkili silahtır. Bu silahın farklı şekillerde, farklı zamanlarda farklı teolojilerle uygulanışı birden fazla farklılığı içeriyor olsa da, temel mantık aynıdır. İslam'ın bugününü anlamak için, kat ettiği yolları anlayabilmek ciddi şekilde önemlidir. Safha safha değineceğimiz bu süreç; bir yap-bozu yavaş yavaş yerli yerine oturtmak ve büyük resmi; tarihi, siyasi, sosyal ve teolojik biçimde okuyup tümevarım yöntemi ile islami perde altında cereyan eden olayları anlayabilmemiz açısından önemlidir.
çünkü varacağımız nokta bizleri oldukça şaşırtacaktır.

Saygılar...